Het boordgeld - scheepsgeld en de troepentransporten op Nederlandsch-Indië

Ter inleiding

Mijn hobby begon met het verzamelen van wettige papieren Nederlandse betaalmiddelen. Dat zijn Bank- en Muntbiljetten, Zilverbons, Kampgeld en diverse soorten Noodgeld uitgegeven tijdens beide wereldoorlogen. Tot laatstgenoemde categorie behoort ook het boordgeld, dat vanwege het uitvoerverbod van Nederlandse geld bij de Internationale Scheepvaart tijdelijk in gebruik was. Dat uitvoerverbod had te maken met de geldzuivering net na WO2. Toen het Boordgeld/Scheepsgeld geruime tijd in omloop was, kwamen de drie grote Nederlandse Scheepvaartmaatschappijen tot de conclusie dat het gebruik van boordgeld, op zowel administratief als financieel vlak, ook zijn voordelen had. Zij besloten om dit geld ook na de periode van de geldzuivering nog een aantal jaren te blijven gebruiken.

De troepentransportschepen

Als geboren en getogen Rotterdammer kan ik mij goed de drukte herinneren wanneer zo'n stoomschip een haven aandeed. Indrukwekkend was het om te zien hoe zo'n schip met behulp van sleepboten een haven binnenliep. De meeste troepenschepen liepen de Schiehaven of Merwehaven binnen, maar bij de Wilhelminapier aan de zuidzijde van de stad meerden ze ook soms aan. Voor Rotterdam waren dit de drie havens vanwaar de reizen op Nederlandsch-Indië werden verzorgd. Iedere keer opnieuw bekeek ik met veel bewondering zo'n tafereel, nog niet wetende dat dergelijke taferelen ooit zouden verdwijnen, laat staan dat ik het besefte dat er boordgeld op die schepen als betaalmiddel werd gebruikt. De mooie herinneringen aan toen zullen er ongetwijfeld aan hebben meegeholpen, dat het verzamelen van boordgeld en de interesse van juist de reizen met de troepentransportschepen mijn speciale aandacht heeft gewekt.

 Complex van de Koninklijke Rotterdamsche Lloyd in het westelijk-havengebied

Hoe een nieuwe hobby kan ontstaan

Meer dan dertig jaar geleden kwam ik voor het eerst in aanraking met boordgeld. Dat was tijdens een beurs voor bankbiljetten, iemand (een Nederlandsch-Indië veteraan) bood mij een blauw biljet aan dat ik nooit eerder zag. Het was een waardebon van 10 cent, welke twee keer is voorzien van de naam Koninklijke Rotterdamsche Lloyd. Een scheepsnaam wordt niet vermeld, maar wel de serieletters KZM en twee keer de letter "T" dat voor thuisreis blijkt te staan. De prijs die hij voor dat biljet vroeg waren slechts enkele ouderwetse guldens, dus die aankoop was snel gedaan. 

  

 De aankoop van mijn eerste boordgeldbiljet was deze waardebon van 10 cent

Natuurlijk vroeg ik meteen hoe hij aan deze waardebon kwam en waar het voor diende. Hij vertelde dat hij dat biljetje nog tussen zijn militaire papieren had zitten, maar er eigenlijk niet veel waarde aan hechte. Vanwege mijn getoonde interesse verwees hij mij naar een adres van collega-veteranen die mij vast meer zouden kunnen vertellen over dergelijke betaalmiddelen. Dat adres bleek een goede tip, want hierdoor kwam ik met behoorlijk wat Nederlands-Indië veteranen in contact. Zij wisten inderdaad veel te vertellen over het gebruik van dergelijke waardebonnen. Ook ontving ik van hun zo af en toe schenkingen en dat waren niet alleen boordgeldbiljetten. Reisdocumenten, foto's en zelfs complete reisverslagen die ze in dagboeken bijhielden kwamen mijn kant op. Alles bij elkaar bijzonder interessant materiaal, waarvan ik hier alvast enkele voorbeelden laat zien.

 Een troepentransportschip vaart uit (s.s. "Waterman")

 

Het s.s. "Waterman" vlak voor vertrek naar Nederlandsch Indië aan de Schiehaven

Op deze foto is goed te zien dat het schip naar stuurboord overhelt, dat komt simpelweg omdat veel militairen aan één kant op het schip staan. Hier aan de kade is dat geen enkel probleem, maar deze situatie kon zich tijdens de reis ook voordoen. Bijvoorbeeld als ze op volle zee een Nederlands schip tegenkwamen, of als er zich een andere bezienswaardigheid voordeed. In dat geval zou het schip onbestuurbaar kunnen worden en dat zou dan voor een gevaarlijke situatie kunnen zorgen. In zo'n geval werd via de scheepsomroep bevolen om zich te verspreiden over het gehele dek.

 

Het s.s. "Waterman" is zojuist los gekomen van de kade verlaat de haven

 Het gebruik van boordgeld

Tijdens de troepentransporten werden diverse types boordgeld gebruikt, soms zonder maar vaak ook met vermelding van scheepsnaam en reisdatum. Hieronder ziet u twee biljetten met scheepsnaam en reisdatum. Het biljet van vijf cent is op de keerzijde voorzien van een korte toelichting over het gebruik en werd als aandenken door Harry Didden naar het thuisfront verzonden. Vele jaren later mocht ik datzelfde biljet van Harry ontvangen. Harry was als onderofficier bij het LTD 81 in Bandoeng gelegerd en ik dank hem dan ook hartelijk voor deze mooie aanwinst!

 

Het biljet "Waterman" 5 cent met gegevens over het gebruik van boordgeld dat Harry Didden naar huis stuurde

     

 Biljetten van 5 en 10 cent gebruikt op het s.s. "Waterman"

Herinneringsboekje met een fotoreportage over de reis

 

Het boekje op zakformaat voor 5-7 RI met een fotoreportage over hun reis 

Regelmatig ging er een journalist en/of fotograaf mee om een verslag over de reis te maken. Militairen konden zo'n reisverslag dan als aandenken na de reis tegen betaling bestellen. In die tijd had lang niet iedereen een fotocamera, zodat van deze mogelijkheid dankbaar gebruik werd gemaakt. Het fotoboekje hierboven met een reisverslag van 5-7 RI werd echter aan alle militairen gratis uitgereikt. Van deze fotoreportage staan hieronder enkele foto's afgebeeld.

   

In afwachting van de sloepenrol en drukte in de eetzaal

  

Algiers werd aangedaan om te bunkeren en wie zijn nu het meest nieuwsgierig

 

Fragment uit de scheepskrant Het Watermannetje

Een slaapzaal op een der dekken

  

Op Sabang mogen ze voor het eerst passagieren en kennismaken met de Indische bevolking

Bij de evenaar komt Neptunus aan boord

Neptunus is met zijn handlangers in vol ornaat aan boord gekomen zodat de doop spoedig kan beginnen

Een steeds terugkerend ritueel bij het passeren van de evenaar is de Neptunusdoop. Hiervoor werden willekeurige slachtoffers aangewezen, die allen op een zeer speciale manier de doop mochten ondergaan. Dat was een groot spektakel waarbij enorme hoeveelheden zoutwater en zeep werden gebruikt, waarmee de slachtoffers op een niet al te zachtzinnige wijze kennis maakten. Dit uiteraard onder uitbundig gejuich en gejoel van alle toeschouwers, die zelf al lang blij waren dat zij zelf niet tot de 'uitverkorenen' behoorden.

 

Een Neptunusdiploma dat aan iedere passagier werd uitgereikt

    Met Tandjong Priok is voor het s.s. "Waterman" de eindbestemming bereikt

 

Het debarkeren in de haven van Tandjong Priok is in volle gang

Tandjong Priok, het havengebied bij Batavia is de belangrijkste haven op West-Java. Met het bereiken van deze haven was voor de opvarenden de reis ten einde. Hier werden de militairen ontscheept en afhankelijk van hun eindbestemming met vrachtwagens, trein, vliegtuig, of eventueel een ander schip naar hun eindbestemming gebracht.